Każdy kto choć raz szukał na Wikipedii hasło "Kociewie" na pewno zwrócił uwagę na mapę tam prezentowaną:
Nie wiem na podstawie czego, jakich badań czy też publikacji, autorzy ją wyznaczyli, ale nie jest ona prawidłowa. Kociewiacy są na zachód od Starogardu Gdańskiego, Górale powinni być zaznaczeni bardziej na wschód jak również poniżej Tczewa, Feteracy są za bardzo na południe i do tego wielkość napisu sugeruje, że zajmują duży obszar, Olendrzy powinni być tam gdzie Wiślanie i bardziej na północ, Wiślan nie powinno być w ogóle, Borowiacy są wykluczeni z obszaru Kociewia, a włączeni zostali Polanie, do tego pojawiają się Piaskarze.
A jak to wyglądało w 1937 roku, kiedy w czasopiśmie "Język Polski" pani Zofia Stamirowska opublikowała w czterech kolejnych numerach artykuł "Kociewie i inne nazwy grup językowo-terytorialnych na pierwotnym Pomorzu"? Ważne, że opracowała ją na podstawie badań terenowych rozmawiając z mieszkańcami. Prezentuje to poniższa mapa z tej właśnie publikacji:
Mieszkańcy, którzy przyznawali się do określenia Kociewiacy zamieszkiwali ten obszar:
Feteracy, Pelplin i sąsiednie osiem wsi:
Olendrzy, pas ziemi nad Wisłą:
Górale, Tczew i ziemie na południe i zachód od niego. Obszar ten też był określany jako "Gród Zambora"
Resztę ziem na zachodzie i południu zamieszkiwali Borowiacy, określani także jako Lasacy.
W pierwszej części artykułu pani Zofia Stamirowska przywołuje szereg hipotez na etymologię nazwy "Kociewie". Ale kończy tę cześć artykułu stwierdzeniem: "Otóż na to, żeby forma Kociewie była wtórna, zgodzić się nie można. Na całym Kociewiu, jak długie i szerokie, znają ludzie wyłącznie formę Kociewie". Ci, z którymi rozmawiała, a znali tę nazwę, zawsze przywoływali ją w takiej formie. W drugiej części skupia się na wyznaczeniu granic Kociewia i innych terenów na podstawie tego, co mówią o sobie mieszkańcy tych terenów. A charakterystyczne jest to, że do nazwy Kociewiacy przyznają się mieszkańcy tylko niektórych obszarów, pozostali odsuwają je od siebie, określając się jako Feteracy, Górale, Olendrzy albo Borowiacy, Lasacy. Spośród tych, którzy przyznają się do określenia Kociewiacy, wyróżnia dwa charakterystyczne zamieszkiwane przez nich obszary. Jeden to pas ziemi ciągnący się od Starogardu Gdańskiego poprzez Bobowo, Pączewo, Skórcz aż po Janie - Starą, Kościelną i Leśną. Drugi pas ziemi, ciągnący się od Nowej Cerkwi poprzez Morzeszczyn, Królów Las do Piaseczna. Charakterystyczne jest to, że te dwa obszary są rozdzielone lasami oraz dolinami dwóch rzek, Węgiermucy oraz Beki. Mieszkańcy Bobowa i Pączewa twierdzili także, że to oni są tymi właściwymi Kociewiakami nie uznając tego drugiego Kociewia. Natomiast Feteracy wręcz odwrotnie, to parafie Nowa Cerkiew i Królów las miały być tym właściwym Kociewiem. Sama Zofia Stamirowska nie zbadała tego drugiego obszaru, chociaż miała informację od dwóch mieszkańców, Nowej Cerkwi i Gogolewa, że są Kociewiakami.
Natomiast ksiądz Stanisław Kujot w opracowaniu "Dzieje Prus Królewskich, Część 1, Do roku 1309", czyli publikacji wydanej o około 24 lat wcześniej, pisze tak: "U ludności miejscowej Kociewie oznacza jednak tylko najbliższą okolicę Nowej Cerkwi pod Pelplinem, ściśle biorąc tylko parafię tamtejszą i filialną z Królówlesie.". Charakterystyczne jest to, że w książce z 1875 roku "Opactwo pelplińskie", opisującej dzieje pelplińskich cystersów, wioski Nowa Cerkiew, Rzeżęcin, Morzeszczyn, Kulice, Królów Las, Gętomie, Rożental, Ropuchy stanowią "klucz pelpliński". Klucz pelpliński, czyli ziemie i wioski będące własnością cystersów, skąd czerpali oni dochody dla utrzymania klasztoru w Pelplinie.
Autor hasła "Kociewie" i "Kociewiacy" ksiądz Jakub Fankidejski w "Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" określił je najszerzej, bo: "Kociewie, nazywa się ziemia w Prusach zachodnich. Zajmuje ona mniej więcej cały obszar starogrodzki i część powiatu kwidzyńskiego, po lewym brzegu Wisły leżącego".
Także Florian Ceynowa napisał dwie książki, które mogą być pomocne w takim dowodzeniu. Pierwsza z nich to "Sto frantovek z poludnjovéj częśej Pomorza Kaszubskjego, osoblivje z zjemj Svjeckjej, Krajni, Koczevja i Boróv: z dodatkjem trzech prosb na vesele" wydana w 1866 roku w Świeciu, druga to "Sbjór pjeśni svjatovich, które naród słovjanskj v krolestvje pruskjm śpijewać lubj. Seszit 3, Frantóvkj, Sętopórkj, Prosjbi na vesele", wydana w 1878 także w Świeciu przez "czarnoksiężnika" (tak nazywano drukarzy) Juliusza Hauffe. Są to kolejne wydania (drugie rozszerzone) tych samych tekstów. Ważne dla topograficznej analizy są dwie pieśni, frantówki, "Z Koczevja". W pierwszym wydaniu pieśń 79 "Kłopot o żonę" ma podpis "Z Koczevja", natomiast w kolejnym już podpis jest inny "Pomije". Pomije to dzisiejsza wioska Pomyje na południowy wschód od Pelplina. Podobnie jest z pieśnią 82 "Chłopek", w kolejnym wydaniu jest już opisana jako pochodząca z "Novacerkjev". Novacerkjev to dzisiejsza wioska Nowa Cerkiew na południe od Pelplina. Zatem to, co w pierwszym wydaniu jest z bliżej nieokreślonego Koczevja, teraz ma lokalizację w terenie przynajmniej dla tych dwóch pieśni.
Reasumując, należy odróżnić dwie mylone często sprawy - Kociewie rozumiane jako terytorium zamieszkiwane przez Kociewiaków w przeszłości oraz obszar występowania gwary kociewskiej. Współczesne określenie "Kociewie" to obszar, na którym używana jest gwara kociewska. I takie współczesne przypisanie nazwy Kociewie wzięło się od obszaru występowania gwary kociewskiej, a nie odwrotnie.
I właściwie na tym mógłbym zakończyć, gdyby nie dyskusja, jaka wywiązała się na Facebook"u. Wydawało mi się, że w temacie etymologii słowa "Kociewie" nic już nie można wymyślić, żadnej nowej hipotezy przedstawić. Ale Anna Lembicz napisała: "Kiedyś podczas wakacji na Podkarpaciu przedstawiłam się jako Kociewianka. Tambylcy spojrzeli na mnie krzywo. Potem okazało się, że skojarzenie mieli jednoznaczne - od kociej wiary, czyli świadków Jehowy". Ja nigdy wcześniej nie spotkałem się z tym określeniem "kocia wiara". I skąd takie skojarzenie na Podkarpaciu? I to w odniesieniu do Świadków Jehowy, którzy rozpoczęli swoją działalność dopiero w 1870 roku. Ksiądz Bernard Sychta w drugim tomie Słownika kociewskiego poczynił bardzo podobne spostrzeżenie "(...) w Łączkach pod Kartuzami zapisałem w 1948 r rzeczownik z określeniem przymiotnikowym Kocie wiarë "głucha, zapadła okolica" (...) mimo woli skojarzyła mi się z nimi nazwa etniczna Kociewie."
Zacząłem szukać informacji o etymologii tego określenia. Natrafiłem na takie wyjaśnienie: "Na ten temat jest wiele teorii, jedną z nich jest ta, że określenie "kocia wiara" jest parafrazą słowa kacerz (heretyk, sekciarz), które w latach 20-tych XX wieku było częstokroć mylone z niemieckim "Katze" - kot. Ludzie prości, którzy stykając się z językiem niemieckim i słysząc, że należy wystrzegać się wiary kacerzy, tłumaczyli sobie, że trzeba uważać na "wiarę kocią" i odnosili to do pierwszych pojawiających się głosicieli Towarzystwa Strażnica, czyli świadków jehowy. Należy jeszcze dodać, że kacerz to w języku niemieckim Ketzer, a w języku czeskim kacier.". Pytanie tylko, czy na Kociewiu było już znane i używane wobec ewangelików, luteranów w dawniejszych czasach. Nie umiem dać na nie odpowiedzi, ale nasunęło mi się skojarzenie z XIV wiekiem i tym co wyczytałem w "Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego".
Oto wynotowane przeze mnie wypisy z haseł:
Nowa Cerkiew - "Wizytacya (1583, Rozdrażewski) donosi, że w parafii wszyscy prawie mieszkańcy się zlutrzyli, w N. znalazł się tylko jeden katolik. Kiedy proboszcz, na onczas dobry katolik Szymon Żelasko, chrzcił, musiał brać luteranów na chrzestnych."
Bobowo - "Kiedy około r. 1554 umarł tu ostatni proboszcz katol. Paweł, wtedy bez wiedzy biskupa, przysłał tu starosta gniewski Achacy Czema (starosta starogardzki do 1528, później jego brat Fabian do 1580), luterskiego swojego kaznodzieję. Przez całe 42 lat chodzili parafianie na jego nabożeństwo, wcale nie wiedząc, że trwali w odstępstwie. Dopiero za biskupa Rozrażewskiego został kościół przywrócony katolikom r. 1596."
Pączewo - "Około r. 1583 był kość. tutejszy w ręku inowierców (ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 61)."
Nowe - "Według wizytacyi bisk. Rozdrażewskiego z r. 1583 liczył 19 parafii: 1) Nowe, 2) Lalkowy, 3) Pieniążkowo, 4) Jania, 5) Nowacerkiew, 6) Królowlas, 7) Klonówka, 8) Dzierzążno, 9) Piaseczno, 10) Opalenie, 11) Lubin, 12) Bzowo, 13) Płochocin, 14) Komorsk; przez lutrów zajęte: 15) Osiek, 16) Skórcz, 17) Pączewo, 18) Czarny las, 19) Dąbrówka (str. 54—61). Widać stąd, że do nowskiego dekanatu dołączono południową część dek. gniewskiego, co nastąpiło niezawodnie w czasie reformacyi, gdy prawie cały ów dekanat odpadł od kościoła, jak świadczy Rozdrażewski (str. 53)."
Gniew - "Roku 1590 przysłany tu był od władzy 1-szy prob. katolicki Jan Radźmiński, który miał kościół farny odebrać po 40 przeszło latach, ale się sprawa jeszcze przewlekała, aż dopiero r. 1596 r. 1 lipca został oddany katolikom."
Skórcz - "W XVI w. kościół przeszło 30 lat zostawał w ręku innowierców. Ówczesny ststa osiecki i starogardzki Marcin Borzewicz sprzyjał luteranizmowi i szerzył reformacyę w obu starostwach. Był on przedtem kanclerzem Stefana Batorego w Siedmiogrodzie. Dopiero po śmierci ststy żona Katarzyna Wojanowska z Wojanowa pod Gdańskiem oddała kościoły katolikom."
Być może nazwa Kociewie to właśnie wspomnienie "kociej wiary" na tych terenach?
Mariusz Kurowski
Literatura:
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kociewie
Zofia Stamirowska "Język Polski" 1937, nr 2-5
Stanisław Kujot "Dzieje Prus Królewskich. Cz. 1, Do roku 1309"
Stanisław Kujot "Opactwo Pelplińskie"
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich"
Florian Ceynowa "Sto frantovek z poludnjovéj częśej Pomorza Kaszubskjego, osoblivje z zjemj Svjeckjej, Krajni, Koczevja i Boróv : z dodatkjem trzech prosb na vesele"
Florian Ceynowa "Sbjór pjeśni svjatovich, które naród słovjanskj v krolestvje pruskjm śpijewać lubj. Seszit 3, Frantóvkj, Sętopórkj, Prosjbi na vesele"
Część pierwsza - przejdź
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz