O Kociewiu

Kociewie - region etniczno-kulturowy, którego odrębność określa przede wszystkim gwara kociewska, z punktu widzenia geograficznego nie jest wyodrębniony. Kociewie pod względem fizyczno geograficznym obejmuje w całości obszar Pojezierza Starogardzkiego (podział według J. Kondrackiego), część Wysoczyzny świeckiej i zachodni fragment Borów Tucholskich. Leży w dorzeczu dwóch rzek uchodzących do Wisły: Wierzycy i Wdy.

Region w ujęciu fizyczno geograficznym rozprzestrzenia się na zachód od dolnej Wisły i położony jest między Tczewem, Skarszewami, Starą Kiszewą, Czarną Wodą a świeciem. Ma kształt wydłużony w kierunku południkowym. Maksymalna rozciągłość terenu z północy na południe wynosi 120 km, podczas gdy równoleżnikowa - około 60 km. Obszar Kociewia liczy około 3.100 km2 powierzchni i zamieszkuje go około 250 tyś. ludzi.

Nazwa
Kociewie jest w Polsce mało znaną krainą. Nazwa Kociewie ciągle budzi zainteresowanie, przede wszystkim ze względu na pochodzenie. Naukowcom do tej pory nie udało się w sposób jednoznaczny i ostateczny ustalić pochodzenia i znaczenia tej nazwy. Wysunięto cały szereg propozycji etymologicznych, ale każda z nich budzi różnorodne wątpliwości. Nazwa Kociewie była w użyciu prawdopodobnie już w końcu średniowiecza, lecz zapisana dopiero w latach 1810-1820 w dokumentach etnograficznych w świeciu i od tego czasu rozpowszechniana.
Jedni wywodzą tę nazwę od kociołków, tj. niewielkich, bezodpływowych zagłębień terenowych, inni od słów kaszubskich kunc(z) - koniec, końcevi - końcowy, końcowy w sensie krainy położonej na krańcu Kaszub. H.Górnowicz wywodzi tę nazwę od słowa koncevati - obozować lub od rosyjskiego koczewie - koczowisko. Uważa, że ta nazwa mogła powstać w XVIII wieku, kiedy to na dzisiejszym Kociewiu obozowały wojska cesarskiej Rosji. Jednak żadna z tych nazw nie jest naukowo ostateczna i nadal nie wiadomo, czy została ona narzucona przez Kaszubów, czy wynika z charakterystycznych właściwości miejscowych.

Rześba terenu
Ukształtowanie powierzchni Kociewia jest dziełem lądolodu skandynawskiego oraz wpływających zeń wód roztopowych. Krajobraz kociewski został ukształtowany w niedawnej geologicznie przeszłości, zaledwie kilkanaście tysięcy lat temu, w tzw. pomorskiej fazie zlodowacenia bałtyckiego. /S. Gołąbek 1984/
Lądolód skandynawski zostawił tu olbrzymie masy skalnego gruzu, żwiru i gliny, a także głazy narzutowe. Po lodowcu pozostały liczne piękne jeziora, głownie rynnowe.

W niezmiernie urozmaiconym krajobrazie Kociewia można wyróżnić dwa typy środowiska przyrodniczego:
1. Wysoczyznę morenową, przeważającą w krajobrazie, związaną z formami lodowcowymi, które tworzą: Pojezierze Starogardzkie w trójkącie Zblewo - Tczew - Nowe n. Wisłą, przyległą od południa i południowego zachodu część Równiny Borów Tucholskich, morfologicznie różniącą się od pojezierza, wyjątkowo jednorodną, sandrową, północną część Równiny świeckiej, prawie bezleśną.
2. Dolinę lewobrzeżnej Wisły o odmiennej od wysoczyzny genezie i rześbie, o głębokości wcięcia 50-70 metrów i szerokości od kilku do kilkunastu km, stanowiącej zachodnią część Kotliny Grudziądzkiej i Doliny Kwidzyńskiej. Różnic poziomów są znaczne. Łąki pod Miłobądzem leżą na wysokości 37 m n.p.m., a jeden z najwyższych punktów Kociewia: koło Zamkowej Góry, w pobliżu Junkrów osiąga 183,2 m n.p.m.

Klimat
Region leży w przejściowej strefie wpływów klimatu morskiego znad Atlantyku i Bałtyku oraz kontynentalnego z nad Azji. Cechą tego zjawiska jest zmienność i rozmaitość stanów pogody, spowodowana napływem różnych mas powietrza, pomyślna jednak dla gospodarki ludzkiej. Wszystkie pory roku zaczynają się tu póśniej niż w głębi kraju. Na przełomie czerwca i lipca przy bezwietrznej nocy i bezchmurnym niebie można zaobserwować zjawisko tak zwanych jasnych nocy, nieznane poniżej tej szerokości geograficznej. /J. Milewski 1984/
Latem na Kociewiu jest cieplej niż w Trójmieście, a zimą chłodniej. Wiosną przymrozki występują jeszcze w maju, a lat, choć na ogół ciepłe i suche, należą do najkrótszych w Polsce.

Wody
Jeziora na Kociewiu są pozostałością po epoce lodowej. Większość leży w rynnach sandrowych, stąd też ich wydłużony, wąski kształt. Znajdują się tu również jeziora moreny dennej: okrągławe, o urozmaiconej linii brzegowej. Spotykamy również wiele maleńkich jeziorek, płytkich i najczęściej bezodpływowych. Prócz tych naturalnych jezior, na rzekach utworzono kilka niewielkich, sztucznych zbiorników. Znajdują się one na rzece Wierzycy (Stary Bukowiec, Duża Ruda, Kolincki Młyn), świeckiej Strudze i Szpęgawie (Młynki). Jeziora: Duże i Małe Lubiszewskie (Rokickie) są również tworami sztucznymi, utworzonymi jeszcze przez Krzyżaków, przez spiętrzenie wód Szpęgawy. Wypływają z nich Motława i Rów Młyński. /S.Gołąbek 1986/
Jeziora na Kociewiu są jedynym rezerwuarem czystej wody. Mają one dużą wartość dla turystyki i rekreacji. W regionie znajduje się około 200 takich jezior o różnej wielkości, ale o dużym naświetleniu i natlenieniu. Jeziora Kociewskie występują w siedmiu skupieniach. Największe to jeziora lasackie /Ocypel Wielki, Kłębie i Udzierz/ ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód (od Ocypla do Nowego), oraz siedem jezior liniewskich, znajdujących się na północnym zachodzie, odwadnianych przez Kacinkę (Małą Wierzycę). Inne skupisko jezior leży na północnym wschodzie, między Skarszewami, Turzem, Zdunami i Rywałdem. Na środkowym Kociewiu jeziora są bardzo rozproszone. Największym z nich jest jezioro Wielkie Borzechowskie. Drobniejsze skupiska jezior zasługujące na uwagę to jeziora pod Kłaninami (na zachód od Ocypla) oraz między Starą Kiszewą, górą i Płocicznem. Największym z kociewskich jezior jest Kłębie o powierzchni 466 ha, położone w Borach Tucholskich, najgłębszym natomiast jezioro Wielkie Borzechowskie. /35m/

Wiele jezior dobrze zagospodarowano pod względem turystycznym. Są tu plaże, kąpieliska, sprzęt wodny, baza noclegowa i żywieniowa. Stwarza to dobre warunki do uprawiania turystyki, sportów wodnych i turystyki. Najpotężniejszą rzeką regionu jest graniczny, naturalny odcinek dolnego biegi Wisły. Pod świeciem rzeka ta przyjmuje wody Wdy (168 km). Pod pod Nowem do Wisły wpada rzeka Mątwa (58 km), a pod Gniewem Wisłe wzbogacają wody Wierzyce (160 km).
Głównymi rzekami Kociewia są przepływająca przez Pojezierze Starogardzkie Wierzyca i leżąca w Borach Tucholskich Wda, zwana także Czarną Wodą. Wierzyca wypływa z Wzgórz Szymbarskich w rejonie Wieżycy i uchodzi do Wisły pod Gniewem.

Flora i fauna
Podstawowym elementem krajobrazu kociewskiego są lasy, które do dziś darzą turystę i wczasowicza czystym, świeżym i zdrowym powietrzem oraz upragnioną ciszą i spokojem. Bory Tucholskie o wysokich walorach rekreacyjnych stanowią jeden z największych w Polsce kompleksów leśnych - około 1170 km2 powierzchni, z czego 30% mieści się w granicach Kociewia. Ponad 80% drzewostanu Borów stanowią kultury sosnowe z pewną domieszką brzozy, dębu, osiki - rosnące na terenach piaszczystych. Na żyśniejszych glebach występują lasy mieszane, składające się z grabów, dębów, buków i świerków. Bogate podszczycie leśne stanowi leszczyna, jarzębina, jeżyna, trzmielina, malina i jałowiec. W runie leśnym przeważają borówki oraz wiele gatunków grzybów jadalnych.

foto: Jerzy Cherek

W Borach Tucholskich jest ponad 300 indywidualnych pomników przyrody, które stanowią relikty dawnych pierwotnych krajobrazów. Znajdują się tam 400 letnie dęby i 300 letnie sosny. Największą atrakcją przyrodniczą kociewskiej części Borów Tucholskich jest ogród dendrologiczny w Wirtach pod Borzechowem. W ogrodzie tym o powierzchni 7,8 ha znajduje się wiele pomników przyrody m.in. 400-letni dąb o obwodzie 4,30 m i wysokości ponad 23 m, 250-letni dąb o obwodzie 3,30 m i wysokości ponad 25 m oraz 250-letnie sosny o obwodzie ponad 2,70 i wysokości ponad 24 m.
Do ogrodu dendrologicznego należą również powierzchnie doświadczalne (27 ha) o charakterze parku typu angielskiego. Obiekt doświadczalny w Wirtach reprezentuje 230 gatunków form odmian drzew iglastych i liściastych z krajów Europy, Azji i Ameryki. Spotykamy tu również obraz żywotnika olbrzymiego (105 lat), jodłę grecką i szlachetną, świerki serbskie, modrzew syberyjski, sosnę olbrzymią, gadlezję zieloną z 1882 roku.