Kociewiacy na wojnie bolszewickiej

Kociewiacy w trakcie wojny bolszewickiej Charakterystyka wydarzeń okresu wojny polsko-bolszewickiej (1919-1921)Wojna polsko-bolszewicka (1919-1921), walki toczone między Polską a Rosyjsko-Federacyjną Socjalistyczna Republiką Radziecką (RFSRR) o kształt granicy wschodniej i utrzymanie niepodległości. Po kapitulacji Niemiec rząd radziecki unieważnił ustalenia 20 traktatu pokojowego brzeskiego z 9.02.1918r.1 przewidującego utworzenie państwa ukraińskiego i rozpoczął operację zbrojną o kryptonimie Wisła. Wojska radzieckie zamierzały wesprzeć działania rewolucyjne ogarniające po zakończeniu I wojny Światowej Europę środkową. Akcja ta miała zapoczątkować rewolucję europejską i przynieść zwycięstwo komunizmowi. Pochód wojsk radzieckich w pierwszej kolejności skierował się przeciw niepodległym republikom Białorusi i Litwy. W grudniu 1918 wojska radzieckie zajęły Mińsk, w styczniu 1919 Wilno i Kowno. 27.11.1919 proklamowano powstanie Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zajmowaniu terenów białorusko-litewskich przez Armię Czerwoną przeciwstawiała się jedynie ludność polska, organizując oddziały samoobrony.

W Galicji począwszy od utworzenia Ukraińskiej Rady Narodowej 1.11 1918r. proklamowania Zachodnio Ukraińskiej Republiki Ludowej2 toczyły się walki polsko-ukraińskie, które doprowadziły w dniu 22 listopada do opanowania Lwowa przez wojska polskie. W maju 1919 r oddziały polskie, wzmocnione przybyłą z Francji tzw. Armią Hallera przystąpiły do ofensywy, która doprowadziła do wyparcia w lipcu wojsk ukraińskich za Zburcz i do kresu istnienia ZURL. W tej sytuacji Rada Najwyższa państw Ententy decyzją z 21.11 1919r. określa status Galicji wschodniej. Polska otrzymuje mandat nad Galicją na 25 lat, ale z zagwarantowaniem autonomii dla ludności ukraińskiej. Obszar ma być pod kontrolą Ligi Narodów, wywołuje to protest rządu polskiego, który traktuje Galicję wschodnią jako integralną część Polski.

Jednakże bezpośrednią przyczyną wybuchu walk była ewakuacja niemieckiej armii Ober-Ost z obszaru od Zatoki Botnickiej po Morze Azowskie, która pozostawała na terenach kresów po podpisaniu przez Rosję traktatu brzeskiego. Rząd polski, dążąc do zahamowania marszu wojsk radzieckich na zachód, zawarł 5.11.1919 umowę z wycofującą się armią niemiecką o przepuszczenie oddziałów Wojska Polskiego przez tereny zajęte przez Niemców. 9-14.02.1919 wojska polskie obsadziły pozycje na linii: Kobryń, Prużany, wzdłuż rzek Zalewianka i Niemen. Po kilku dniach do obsadzonych przez Polaków pozycji dotarła Armia Czerwona, doszło do utworzenia frontu polsko-radzieckiego na ziemiach Litwy i Białorusi. Na początku marca 1919 Polacy podjęli natarcie. Grupa wojsk generała Stanisława Szeptyckiego zajęła Słonim i utworzyła przyczółek na północnym brzegu Niemna, grupa generała A. Listowskiego zajęła Pińsk i obsadziła rzekę Jasiołdę oraz Kanał Ogińskiego. W wyniku kolejnego uderzenia, w kwietniu 1919 Polacy opanowali Nowogródek, Baranowicze, Lidę i Wilno, to ostatnie miasto zdobyła l Dywizja Legionów generała Edwarda Rydza-Śmigłego i grupa kawalerii podpułkownika Władysława Beliny-Prażmowskiego. Od połowy maja do połowy lipca linia frontu ustabilizowała się. Oddziały Wojska Polskiego utworzyły Front Białorusko-Litewski pod dowództwem generała Stanisława. Szeptyckiego. Wobec fiaska rozmów pokojowych w Białowieży (czerwiec-sierpień 1919) strona polska podjęła ofensywę zajmując Mińsk (8.VIII. 1919), przekraczając Berezynę i zajmując Bobrujsk (29.VIII. 1919). Wojna polsko-bolszewicka na Ukrainie rozpoczęła się w lipcu 1919,

1 J.Basista, T. Czekalstó, D. Kałwa, J. Poleski, K. Stopka [w;] Dzieje Polski Kalendarium, Kraków 1999, s. 620
2 J. Buszko Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1984 s. 230

dopiero po zakończeniu walk polsko-ukraińskich i zajęciu Galicji Wschodniej przez Wojsko Polskie po rzekę Zbrucz. We wrześniu strona polska zawarła układ z S. Petlurą, przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej, w sprawie wspólnej walki przeciwko Armii Czerwonej. Wobec stanowiska generała A. I. Denikina, nieprzychylnego Polsce, a zmierzającego do odbudowy Rosji w granicach sprzed I wojny światowej, odmawiającego uznania niepodległego państwa polskiego, Józef Piłsudski "wstrzymał działania"3, aby nie wspierać ofensywy nieprzyjaznych Polsce białogwardzistów. Strona polska podjęła trwające od października do grudnia 1919 r. pertraktacje pokojowe z bolszewikami w Moskwie i w Mikaszewiczach na Polesiu. Przerwanie działań ofensywnych Wojska Polskiego uwolniło część sił Armii Czerwonej, co przyczyniło się do klęski A. I. Denikina i S. Petlury. Pod koniec 1919 pod polską kontrolą znajdowały się tereny na zachód od linii: rzeka Zbrucz, Płoskirów, rzeka Słucz, Zwiahel, rzeka Uborć, Bobrujsk, rzeka Berezyna, Borysów, Lepel, Połock, Dyneburg.

Pod znakiem walk upłynął cały rok 1919. W kraju lato było ciężkie, a zbiory słabe i bardzo spóźnione, wcześniej przyszła zima 25% ziemniaków pozostało w ziemi. Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu szukała w tej wojnie sojusznika w biskupie chełmińskim ks. Augustynie Rosentreterze (1899-1926), a także w Toruniu i Grudziądzu próbowano znaleźć nawet w oddziałach Grenzschutzu. Pod koniec 1919 r. armia polska liczyła 21 dywizji piechoty i 7 brygad kawalerii, łącznie około 600 tysięcy żołnierzy4.

Wojna weszła w decydujące stadium po ostrej i śnieżnej zimie 1919/1920 dopiero w okresie od kwietnia do do września. Dla Pomorza formalnie przynależnego do Polski dopiero od przełomu stycznia i lutego 1920 r. była ona wojną tego roku. Hasło o zagrożeniu dopiero co odzyskanego państwa było czynnikiem mobilizującym naród do walki. Polska wojnę tę prowadziła przy politycznym i materialnym wsparciu państw zachodnich, głównie Francji - stamtąd Polska otrzymała około 100 wagonów broni. Z Francji pochodziło zaopatrzenie sanitarne, żywność, i odzież Z Anglii ówczesny minister wojny i lotnictwa Winston Churchill słał do Polski duże transporty broni. Z Włoch dostarczono 100 tys. karabinów Manlichera oraz 100 mln nabojów. Dostawy wojenne szły także z USA. Droga morska prowadziła do portu w Gdańsku, gdzie dostawy napotykały na trudności.
Prowadzenie wojny w kraju nierzadko napotykało na braki kadrowe, zaopatrzeniowe, niechęci i strajki, dezercje z miejsca pracy, a nawet z wojska.
Po upadku rządu Leopolda Skulskiego 9 czerwca 1920 r. Piłsudski powierzył misję utworzenia rządu Janowi Brejskiemu5, znanemu w kraju działaczowi politycznemu, urodzonemu i wychowanemu w Pączewie pod Stargardem. Jednakże nie udało mu się tej misji wykonać.
13 czerwca 1920r. sejm uchwala ustawę o poborze do wojska mężczyzn urodzonych w 1985 i 1902 oraz Podoficerów z rocznika 1890-1894. Potem l lipca sejm powołał Radę Obrony Państwa z udziałem naczelnika państwa. Później Piłsudski wydał odezwę do obywateli, w której pisał "Ojczyzna w niebezpieczeństwie... Wzywamy tedy wszystkich zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zaciągnęli się w szeregi armii, stwierdzając iż za ojczyzną każdy w Polsce z własnej woli gotów złożyć krew i życie". Także Episkopat Polski w liście pasterskim do narodu nawoływał wiernych do ofiar w toczącej się wojnie z bolszewikami.

Decydującą ofensywę Rosjanie rozpoczęli w początkach lipca. Wojska polskie zmuszone były opuścić Mińsk, Wilno, Grodno i Białystok. Na przedpola Warszawy Rosjanie podeszli w początkach sierpnia. Sytuacja stawała się krytyczna. Jednocześnie "prowadzili Niemcy w Berlinie tajne rokowania z przedstawicielami władz radzieckich. Projektowano rozbiór Polski jako wstęp do obalenia Traktatu Wersalskiego. Potwierdziły to oficjalnie władze radzieckie przekazując

3 J. Buszko Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1984 s. 230
4 J. Milewski, Kociewie w wojnie bolszewickiej I920r. (Przyczynki do historii) Starogard 1992, s. 3
5 J. Milewski, Kociewie w wojnie bolszewickiej 1920r. (Przyczynki do historii) Starogard 1992, s. 17

Niemcom 13 sierpnia zdobyte Działdowo. Nazajutrz 14 sierpnia moskiewska "Prawda" zapowiedziała, że "Niemcy otrzymają z powrotem wszystko, co oddać musieli Polsce" .
Polska kontrofensywa rozpoczęła się 14 sierpnia, kiedy najtrudniej było pod Warszawą. Na duchu podnosił Polaków artykuł Stanisława Strońskiego pt. "O cud nad Wisłą", jaki ukazał się w "Rzeczpospolitej" 15 sierpnia. W tym samym czasie na Jasnej Górze w Częstochowie odbywała się wielka pokutna modlitwa pielgrzymów. W czasie toczącej się bitwy przewaga Rosjan wynosiła około 25 tys. żołnierzy. Jednak nastąpił odwrót Armii Czerwonej spod Warszawy, co spowodowało decydujący zwrot w tej wojnie. Ambasador angielski, lord D" Abernon, bitwę tę nazywa "18 z najważniejszych bitew świata". "Zatrzymany został pochód rewolucji na Zachód" . Walki trwały jednak do 8 października, gdy gen. L. Żeligowski zajął Wilno. Rozejm polsko-radziecki podpisano 12 października, a traktat pokojowy w Rydze 18 marca 1921r.

Kociewie - istotnym zapleczem wojny

Nowo powstałe województwo pomorskie, jedno z najważniejszych w kraju ze względu na połączenie z Bałtykim, odgrywało istotną rolę w wojnie polsko-bolszewickiej. W skład województwa wchodziło całe Kociewie, liczące wówczas około 200 tys. mieszkańców z ośrodkiem w Starogardzie Gd. i z miastami: Tczew, Gniew, Świecie i Skarszewy. Tuż po wyzwoleniu Rady Ludowe z terenu Kociewia podjęły na przełomie lutego i marca 1920 r. działania o umasowienie udziału Polaków w Pożyczce Odrodzenia Polski.

Akcja polegająca na dobrowolnym opodatkowaniu się na pokrycie kosztów funkcjonowania Powiatowych Rad Ludowych, Straży Ludowych, spotkała się z powszechnym zrozumieniem i udziałem ludności polskiej. Już w pierwszym półroczu bank ludowy w Skórczu przystąpił do przyjmowania od ludności pieniędzy i innych walorów w postaci wyrobów ze złota i srebra na rzecz Skarbu Państwa.

Ofiarodawcy otrzymywali stosowne pokwitowania i zostawali wpisywani na listę tzw. Złotej Księgi. Bank także z własnych środków przekazał na pożyczkę Odrodzenia Polski kwotę 500 000 marek polskich8 . Wielu Kociewiaków pomagało finansowo, jak np. krawiec Leon Bona z Zelgoszczy, który przeznaczył na ten cel 6 000 marek zaoszczędzonych w czasie prac sezonowych na Pomrach i Żuławach. Jego trzej bracia z Osieka postąpili podobnie. Przykładów potwierdzonych dokumentami jest wiele. Włączali się w tę akcję organizacje. Jan Klein, prezes Towarzystwa Kupców Samodzielnych w Gniewie, na zebraniu w lipcu 1920r. apelował do członków o:
"- ochotnicze wstępowanie do armii Hallera, stałą wypłatę połowy pensji dla powołanego do wojska i to aż do czasu jego powrotu z pola walki, a tym którzy wrócą niezdolni do pracy, wypłacenie jednorazowo rocznej pensji, podpisanie pożyczki państwowej (sam podpisał jąjako pierwszy), udzielanie pomocy towarzystwom charytatywnym, formacjom wyruszającym na front,
organizacjom wojskowym9.

W Starogardzie już w I kw. 1920 r. powstają ośrodki organizacyjno werbunkowe wojska polskiego. Stanął garnizon 65 pułk piechoty "Starogardzki10", który głównie w oparciu o rekrutów z okolic powiatów starogardzkiego, tczewskiego, gniewskiego uzupełnił swoje stany osobowe i je odpowiednio przeszkolił. Z tego terenu także wybrał furaż dla koni 2 pułk szwoleżerów stacjonujący w Wejherowie. Obydwie jednostki 2 kwietnia 1920 roku wyruszyły na front wschodni. Po

6 Cz. Skonka, Śladami Józefa Piłsudskiego w Gdańsku. Gdańsk 1989, s.8
7 IBasista, T, Czekalski, D. Kałwa, J. Poleski, K. Stopka [w:] Dzieje Polski Kalendarium, Kraków 1999, s. 635
8 J. Milewski, Kociewie w wojnie bolszewickiej I920r. (Przyczynki do historii ) Starogard 1992 s. 6
9 J. Milewski, Kociewie w wojnie bolszewickiej 192Qr. (Przyczynki do historii) Starogard 1992, s. 7
10 J. Stachulski, Kawaleryjski Tryptyk, Pelplin 1998 s. 111

zakończeniu wojny stopniowo wracały do Starogardu. W Tczewie 17 czerwca 1920 r. powołano Wyższą Szkołę Morską, jedyną w kraju. Szkoła werbowała uczniów, kilkudziesięciu z nich ochotniczo wzięło udział w wojnie.
Powstawały na Kociewiu biura werbunkowe w Zblewie, prowadzone przez ks. Konstantego Kreffia, oraz w Starogardzie Gd. - w budynku przy ul. Chojnickiej 28. Wpływ na werbunek miała odezwa naczelnika Piłsudskiego, jak i też apel gen. Hallera do mieszkańców Wybrzeża z końca lipca 1920r. Biura w tym okresie zwerbowały około l 000 ochotników z tego regionu. Wśród nich byli m. in Franciszek Biernacki i Leon Brzeski ze Starogardu, Paweł Prabucki z Iwiczna, Franciszek Staniszewski z Subków.

Uczestnikiem wojny w okresie od 9.08.1920r do 31.12.1921r. był Feliks Glaza z Sumina, który "został podany za bohaterstwo na froncie bolszewickim na otrzymanie orderu "Virtuti Militari"11 , odznaczony przez dowództwo 16 dyw. Piechoty Krzyżem Walecznych leg. nr 12612. Kolejnym uczestnikiem wojny był dziadek autora, Jan Firgon z Osowa Leśnego , który służył według zapisu w książeczce wojskowej13 w 11 p. p. od 13. 11. 1918r do 13.08. 1921r. W okresie od 27.7.1920r. do sierpnia 1921r. był w niewoli rosyjskiej. Żołnierzom z poboru jak i ochotnikom spieszyły z pomocą filie Polskiego Białego Krzyża, które także powstawały na Kociewiu.

Ważnym węzłem komunikacyjnym, kolejowym było miasto Tczew. Tu krzyżowały się linie kolejowe oraz szosy biegnące ze z północy na południe i z zachody na wschód. Od ich wykorzystania zależało życie gospodarcze kraju. Ważnym ogniwem był jedyny w kraju port rzeczno-morski. Zawijały do niego barki morskie o nośności do 800 ton.
Od połowy 1920 Dowództwo Dworca Tczew podlegało Okręgowemu Kierownictwu Transportów Wojskowych "Pomorze", które odbierało transporty broni i inne w Gdańsku i Tczewie, i kierowało do ostatecznego miejsca przeznaczenia,

"...Kilka wzruszających chwil mieliśmy podczas wojny bolszewickiej - pisze Edmund Raduński1 Z Tczewa wysłano dwa transporty do armii Hallera, a amunicję nadchodzącą berlinkami do Tczewa całe obywatelstwo pomagało załadować do wagonów. A gdy robotnicy gdańscy stojąc po stronie bolszewików, zastrajkowali, marynarze francuscy sami amunicje przewieźli berlinkami do Tczewa. Przyjmowała ich mimo deszczu i niepogody zgromadzona przy porcie nad Wisłą wielka rzesza ludu owacyjnie z chorągiewkami i muzyką, a miasto ugościło ich następnie obiadem w Hali Miejskiej 27 sierpnia". Ważnym elementem było chronienie mostu w Listwie, ponieważ rozchodziły się słuchy o niecnych zamiarach Niemców w Prusach wschodnich względem Tczewa.

Ważnym elementem usługowym względem wojny 1920r. był największy w regionie ośrodek gospodarczo-przetwórczy w Starogardzie. Miał rozwinięty przemysł spożywczy, spirytusowy, tartaki, fabrykę powozów, obuwia i warsztaty remontowo-naprawcze. W kociewskich miastach były szpitale, które pozwalały leczyć rannych i chorych żołnierzy. Zmarło w nich około 50 żołnierzy.
Do niewoli polskiej wpadło około 50 tys. Rosjan, około 1000 internowano w zamku pokrzyżackim w Gniewie. Przebywali tam jeszcze w w 1921r. podobnie jak w obozie w Tucholi np. jeńcy z Rumunii, niewolnicy z Syberii. Niektórzy, jak pisze Józef Milewski15, wcale nie chcieli wracać do domu do Rosji. Kolejne obozy jenieckie byłu także w Czersku i Bytowie. Trzymani tam jeńcy wysyłani byli między innymi także do prac w majątkach ziemskich. Jeden z jeńców rosyjskich być może był sprawcą zamordowania w 1920r. Zofii Tuchołka16 z Brzeźna Wielkiego.

11 Z archiwum autora, [dalej A.A] Pismo dowódcy 7 komp.ffl Baonu 65 p.p. nr 74/21, Działdowo 20.06.1921 A.A, Legitymacja upoważniająca szeregowego Glazę Feliksa do noszenia "Krzyża Walecznych".
13 A.A, Książeczka wojskowa Jana Firgon s. 10
14 E. Raduński, Zarys dziejów Tczewa, Tczew 1927, s.67
15 J. Milewski, Kociewie w wojnie bolszewickiej }920r, (Przyczynki do historii ) Starogard 1992 s. 9
16 K. Kalkowski, Brzeźno Wielkie z dziejów wsi, Pelplin 2002 s. 58

Udział 65 pułku piechoty Starogardzkiego w wojnie 1920r.

Z ochotników Pomorza w Wielkopolsce w 1919r. powstała dywizja Strzelców Pomorskich w składzie pułków toruńskiego, grudziądzkiego, starogardzkiego. Pułk starogardzki zawiązał się w październiku 1919r. w Pakości z ochotników głównie, z Kociewia. Od 18 stycznia 1920r. pułk brał udział w przejmowaniu przez gen, Hallera Pomorza zaczynając od Torunia (19.01). Jeszcze w lutym przeszedł do Kościerzyny, gdzie zaczął ochraniać granicę państwową z Niemcami. Później przeszedł do Starogardu. Wchodził w skład 16 dywizji piechoty. Liczył 1064 żołnierzy w dniu 24 lutego. 28 marca wchłonął odział Straży Ludowej z Gniewa liczący 239 szeregowych pochodzących z miasta i okolicy. Pełnił także straż graniczną w rejonie mostu kolejowego Opaleniu pod dowództwem Franciszka Głowackiego. Z tego oddziału utworzono II batalion 65 p.p.
W dniu 7 czerwca pułk ruszył na front wschodni, na Wołyń 8 lipca nacierał na Równe, l sierpnia poniósł znaczne straty w natarciu na Brody. 9 sierpnia był już w Dęblinie. Dnia 14 sierpnia przeglądu pułku dokonał J. Piłsudski w okolicach Baranowa nad Wieprzem. 16 sierpnia brał udział w Bitwie Warszawskiej. Jeden z żołnierzy sierż. Stanisław Budzianowski wyróżnił się, biorąc do niewoli kilku jeńców rosyjskich z ważnym rozkazem i kasą. W połowie września i w październiku pułk walczył na Polesiu. Dopiero w listopadzie jednostka wróciła do Brodnicy nad Drwęcą.

W 16 dywizji piechoty etatowym proboszczem był ks. mjr. Józef Wrycza ze Zblewa. Towarzyszył dywizji na całym szlaku bojowym. Bardzo oddziałowywał patriotycznie na nią. Po wojnie jako kapelan osiadł we Włodzimierzu Wołyńskim. Za męstwo w walce odznaczono Krzyżem |Virtuti Militari 29 żołnierzy, Krzyżem Walecznych 25 oficerów, 3 chorążych i 41 szeregowych. Od stycznia 1921 r. pułk pełnił służbę wzdłuż południowej granicy państwowej z Prusami Wschodnimi. Stał w Działdowie, a następnie w Grudziądzu. Z pułku III batalion przeszedł od 13 stycznia do Starogardu, a stamtąd 6 marca 1930r. jako 2 Baon Strzelców do Tczewa. "Na przełomie 1920-1921 w Starogardzie przebywały 83 p.p. i jednostki towarzyszące, przewidziane do interwencji w Wolnym mieście Gdańsku, wrogo poczynającym sobie względem Polski."1

Zestawienie zidentyfikowanych osób


1.Brejski Jan,I. Ogólnych organizatorów walki:
2.Haller Józef,
3.Krefft Konstantyn,
4.Langowski Antoni,
5.Urbańczyk Erwin,
6.Wrycza Józef

II. polegli i zmarli z ran żołnierze II baonu 65 p.p Starogardzkiego:
1. kapr. M. Sabatura
2. ppor. A.Frank
3. szer. A. Nowak
4. szer. J. Pieszadowski
5. szer.wł. Nowak
6. kapr. J. Rzeczach
7. kapt. I Skarzyński
8. szer. A. Cichosz
9. br. Grenz
10. szer. St. Jadzińskiszer.
11. B. Kwiczor
12. szer. D, Rasek
13. szer. Fr. Szpindel

17 J. Milewski, Kociewie Historyczne (Przyczynki do dziejów lat 1920-1980) cz II, Starogard gd. 1995, s. 10


III. Inni żołnierze - uczestnicy wojny;
1. sierż, ST. Budzianowski
2. J. Fr. Głowacki
3. A. Gudera
4. dow. Pułku w. Kirsztein
5. mjr. J. Palusiński
6. chór. Z. Bekier
7. J. Burdynowski
8. H. Dobrzyński
9. T. Łękawski
10. L. Mickiewicz
11. U.R. Pamuła

12. mjr. R. Rupp
13. wachm. T. Szyjkow
14. J. Trepto
15. Fr. Biernacki
16. L. Brzeski
17. J. Dylewski
18. K. Filipowicz
19. St. Janik
20. St. Komorowski
21. P. Krzemiński
22. Fr. Nowicki
23. M. Pelec
24. W. Ponicki
25. P. Prabucki
26. J. Staniszewski
27. St. Szarmach
28. J. Wierzbowski
29. J. Ziółkowski
30. J. Firgon
31. F. Glaza

I. Bibliografia - archiwa

1. Zbiory własne autora, Książeczka wojskowa Feliksa Głazy
2. Zbiory własne autora, pismo dowódcy 7 komp. El Baonu 65 p.p. nr 74/21, Działdowo z dnia
20.06.1921
3. Zbiory własne autora, Legitymacja nr 126 upoważnijąca Feliksa Glazę do noszenia Krzyża
Walecznych
Zbiory własne autora, Książeczka wojskowa Jana Firgon

II. Bibliografia - literatura

1. Buszko J., Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1984
2. Milewski J., Kociewie w wojnie bolszewickiej ł920r. (Przyczynki do historii) Starogard 1992
3. SkonkaCz., Śladami Józefa Piłsudskiego w Gdańsku. Gdańsk 1989
4. Basista J., Czekalski T., Kałwa D., Poleski J., Stopka K., [w:] Dzieje Polski Kalendarium,Kraków 1999
5. Stachulski J., Kawaleryjski Tryptyk, Pelplin 1998
6. Raduński E., Zarys dziejów Tczewa, Tczew 1927
7. Milewski J., Kociewie w wojnie bolszewickiej J920r. (Przyczynki do historii ) Starogard 1992
8. Kalkowski K., Brzeźno Wielkie z dziejów wsi, Pelplin 2002
9. Milewski J., Kociewie Historyczne (Przyczynki do dziejów lat 1920-1980) cz 77, Starogard Gd
1995

Załączniki - materiał archiwalny
1.kopia pisma dowódcy 7 komp. III Baonu 65 p.p. nr 74/21 z 20 06.1921r.
2.kopia strony tytułowej i str. 6 i 7 książeczki wojskowej F. Głazy
3.kopia legitymacji F. Głazy upoważniająca do noszenia "Krzyża Walecznych""
4.kopia strony tytułowej i str.2,310 i 11 książeczki wojskowej Jana Firgon