WIELBRANDOWO
Nazwa jest utworzona od niemieckiego nazwiska Wielbrandt, do którego dodano polski dzierżawczy formant: owo. Według innych bierze się od słów niemieckich vial i Brand, co w języku polskim oznacza wielkie wypalenisko.
1/ Wielkie wypalenisko - możliwe, była tu glina nadająca się do wypalania cegieł, a o wiele wcześniej - do wypalania urn.
Nazwa brzmiała krzyżacka - Hildenbrandsdorf /I połowa XIV w./, za Rzeczypospolitej szlacheckiej - Wiebłądowo /1583 r./ i Wielbrądowo /1648 ./, hitlerowska - Wilbrand, Hildenbrandadorf i Wielbrandowo. Lud używa niekiedy nazwy Wielbłądowo /co ma pochodzić od słowa wielbłąd/.
2/ "Lud używa nazwy Wielbłądowo" - nie słyszałem, być może używał z 60 lat wcześniej.
Położenie. Wielbrandowo leży 75-98 m n.p.m. Brak jest lasu. Południowe przedpola przecina struga Liska, wpadająca do Jonki, podczas gdy północne przecina Węgiermuca. Wieś ma zabudowę zwartą, a administracyjnie należy do niej osiedle Pólko /wybudowanie, 1868 r. Dawidsthal/.
3/ Dzisiaj Wielbrandowo nie ma zabudowy zwartej.
Dzieje. Odkryte na granicy ze Skórczem groby skrzynkowe wskazują na zasiedlenie w latach 700-400 p.n.e.
4/ Cmentarz z grobami skrzynkowymi został dobrze opisany w książce MONUMENTS PREHISTOIRQUES DE L"POLOGNE - PRUSSE ROYALE - GODEFRY OSSOWSKI, KRAKÓW 1879 R. Reprint książki wydano w 75 rocznicę uzyskania przez Skórcz praw miejskich. Pozycja ta jest godna szerszego opisania.
W dokumentach pisanych pojawiło się po raz pierwszy w I połowie XIV w. /własność krzyżacka/. Po 1466 roku było własnością królewską /50 łanów/ przynależną do starostwa osieckiego. Pod względem sądowym, skarbowym i sejmikowym należało do powiatu nowskiego. W 1570 roku była tu karczma. W 1583 roku było 13 kmieci. Od każdej włóki płacono średnio po korcu żyta i po korcu owsa. Według taryfy z 1648 roku kmiecie /44 włóki/, ogrodnicy /30 włók/, karczmarz i kowal płacili 91 florenów i 14 groszy.
Miejscowość została ponownie zasiedlona po wojnach szwedzkich 1655 - 1660. Dnia 20 X 1675 r. /?/ król Polski Jan III Sobieski potwierdził akt nadania Wielbranowa sołtysowi, jaki uzyskał on już uprzednio od jednego ze starostów osieckich. Mocą tego dokumentu jego ziemia była wolna od opłat. W 1789 roku miejscowość była nadal wsią królewską z sołtysem i dobrami oddanymi w wieczystą dzierżawę. We wsi była karczma.
W 1849 roku do Ligi Polskiej w tej miejscowości należało 41 chłopów. Około 1891 roku władze pruskie przystąpiły do budowy szosy ze Skórcza przez Wielbrandowo do Borkowa. Przed I wojną światową 15 rodzin wyemigrowało do Ameryki za chlebem. Przed 1913 rokiem powstała mleczarnia /gdzie dziś mieszka Leszman, 1960 r./.
5/ "15 rodzin wyemigrowało do Ameryki za chlebem" - ciekawa informacja, być może do sprawdzenia.
Dnia 20 X 1939 roku został zamordowany przez hitlerowców nauczyciel Franciszek Gracz /Szpęgawsk/. Jesienią 1939 roku okupant wywłaszczył największego gospodarza /160 na/, Bolesława Fankidejskiego, który kiedyś kupił ziemię /pomajątkową/ od Niemca Rajkowskiego. W 1940 roku wysiedlono z gospodarstw rolnych 9 rodzin polskich /43 osoby/, a w nocy z 2 na 3 czerwca 1942 roku jedną rodzinę /3 osoby/.
6/ Po raz kolejny w swoich zarysach wsi Józef Milewski nic nie pisze o czasie powstania majątku wraz z pałacem. Mamy jedynie informację, że przed Fankidejskimi należał on do Niemca Rajkowskiegio.
Wielbrandowo zostało wyzwolone częściowo 24 lutego 1945 roku - ostatecznie 4 marca tegoż roku. Po wyzwoleniu majątek B. Fankidejskiego został rozparcelowany. W latach 1951-1956 istniała spółdzielnia produkcyjna. W latach 1961-1965 pobudowano obiekty gospodarcze Spółdzielczego Ośrodka Rolnego Kółek Rolniczych.
7/ "Wyzwolone częściowo..." - wyzwolenie Wielbrandowa trwało długo, co ma zapewne związek z toczoną w pobliskim Grabowie zacięta bitwą. Być może toczyła się ona również w Wielbrandowie, jeżeli do dzisiaj niektórzy mieszkańcy mówią o dwóch czołgach - jednym zatopionym drugim zniszczonym.
8/ Nie ma informacji o zniszczeniu pałacu.
W 1960 roku w Wielbrandowie były 53 budynki mieszkalne /1885 r. - 52 lub 89 dymów/ oraz 63 indywidualne gospodarstwa chłopskie /1885 r. - 18 gburów i 25 zagród/.
Obecnie ludność wsi stanowi 299 osób /1965 r./, podczas gdy w 1780 roku notowano tu 227 katolików; w 1871 roku - 528 osób; w 1885 roku - 402 katolików i 72 ewangelików; w 1960 roku - 240 osób.
9/ Te liczby zaskakują. Wynika z nich, że Wielbrandowo w drugiej połowie XIX w. przeżywało rozkwit.
Szkoła. W 1873 roku w katolickiej szkole elementarnej nauczał Drossiński /było dwóch absolwentów/, podczas gdy w ewangelickiej - Kreutzer. Z tej ostatniej szkoły zwolniono wtedy 5 absolwentów. Po wyzwoleniu 1945 roku gmach szkolny przebudowano.
Kościół parafialny znajduje się w Skórczu.
1/ Jakub Fankidejski, urodzony w 1844 r. w Wielbrandowie, był aktywnym członkiem Towarzystwa Bankowego w Toruniu. Współpracował z redakcją warszawskiego "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich". Ogłosił kilka prac o Pomorzu - głównie o dziejach diecezji i życiu religijnym. Zmarł w Pelplinie w 1883 roku.
Zabytki i inne ciekawostki
1. Mapa katastralna wsi z 1824 roku /wieś lokacyjna o placu prostokątnym i regularnym układzie niewelacyjnym/, archiwum Prezydium PRN w Starogardzie Gd.
2. Dziewiętnastowieczny dom drewniany ze starym piecem /własność Klina, na wybudowaniu/.
3. Tablica pamiątkowa na murze szkoły ku czci nauczyciela Fr. Gracza zamordowanego przez hitlerowców.
Tablica zaginęła!
4. Cmentarz pocholeryczny przy drodze do Grabowa Bobowskiego.
5. Legenda o wielbłądach: bardzo dawno temu maszerowały przez wieś, która na tę pamiątkę otrzymała nazwę Wielbłądowo.
Dzieje wsi sołeckiej, Józef Milewski, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 1968 r.
Komentarz - Tadeusz Majewski
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz