Jeden z najładniejszych i ostatnich pałaców w powiecie starogardzkim z dnia na dzień niszczeje wraz z pięknym niegdyś parkiem. Pałac o niezwykłej historii, którą w części dopowiemy wkrótce, gdyż dzięki Zygmuntowi Sokołowskiemu otrzymaliśmy kilka odpowiedzi na pytania, jakie autor poniższego tekstu, Krzysztof Kowalkowski, postawił w swojej książce na temat Nowej Wsi. Zdjęcie pałacu z 1900 r. otrzymaliśmy od Zygmunta Sokołowskiego.
(Strony 45-47 książki Krzysztofa Kowalkowskiego o Nowej Wsi)
Nie została dziś ustalona data sprzedaży przez władze pruskie majątku Nowa Wieś pierwszemu właścicielowi i nie wiadomo kto nim został. W różnych opracowaniach znajdujemy sprzeczne ze sobą informacje. Jak już zapisano na poprzednich stronach tej książki, prawdopodobnie właścicielami Nowej Wsi pod koniec XVIII wieku była rodzina Wernikowskich. Natomiast w karcie ewidencyjnej zabytków architektury opracowanej w grudniu 1985 roku przez S. Grochowskiego zapisano, że majątek Nowa Wieś należał do Jakuba Przanowskiego urodzonego w 1740 roku. Kolejnymi właścicielami, wg tej karty, byli Marcin Przanowski urodzony w 1771 roku, Norbert Przanowski urodzony w 1815 roku, Edward Przanowski urodzony w 1831 roku, Stefan Przanowski urodzony w 1874 roku. To Norbert Przanowski, wg zapisu w tej karcie, w 1831 roku miał wybudować nowy pałac w miejsce spalonego, zaś Edward Przanowski mając lat 18 uczestniczył w Powstaniu Styczniowym. Niestety informacja o tak długim panowaniu Przanowskich w Nowej Wsi, jak pokazują źródła i inne opracowania, jest błędna, gdyż w księgach kościelnych nie został znaleziony ani jeden zapis wskazujący na zamieszkiwanie tej rodziny na terenie parafii św. Mateusza. Jak wykazują dostępne źródła, rodzina Przanowskich objęła majątek dopiero w 1925 roku, o czym więcej na kolejnych stronach książki, ale niewykluczone, że podana powyżej genealogia dotyczy tej właśnie rodziny Przanowskich. Na taką możliwość wskazuje fakt, iż w 1702 roku z Tucholi został wysłany na studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie Hieronim Przanowski. Na studia te Przanowski mógł wyjechać dzięki fundacji założonej przez Bartłomieja Nałęcz Nowodworskiego z Nowodworu i ks. Gabriela Prewancy Władysławskiego. Wiadomo, że Przanowski studiował w Krakowie do 1705 roku, lecz nie ustalono jego dalszych losów.
Jeszcze inne informacje o właścicielach majątku znajdujemy w wydanej 7 lipca 1982 roku przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, decyzji w sprawie uznania pałacu za zabytek. W uzasadnieniu tej decyzji napisano, że około 1843 roku właścicielami pałacu została rodzina Hertzberg i im należy przypisać budowę obecnego pałacu i założenie parku. Natomiast Hanna Domańska w "Studium historyczno-architektonicznym Nowej Wsi" pisze, że w 1843 roku jako właściciel majątku wymieniany jest Knuth, ówczesny właściciel klucza Rokocin, do którego należały majątki Rokocin, Nowa Wieś, Sumin i Miradowo. Nie ustalone jednak zostało w jakich latach był on właścicielem Nowej Wsi. Potwierdzenie faktu posiadania przez Knutha majątku znajdujemy w matrykule dla Nowej Wsi założonej w 1865 roku, która wymienia właśnie Knutha (bez podania imienia) jako właściciela majątku Nowa Wieś. Nazwisko to wymieniane jest także w księdze chrztów, lecz nie wiadomo, czy chodzi o te same rodziny. Jak zapisano w dniu 13 czerwca 1866 roku w Müchle urodziły się bliźnięta Jakub i Ignacy synowie Johana Knutha i Julii z domu Zinda. Dodać warto, że Eufrozyna Knut (nazwisko w takiej pisowni) była żoną Jana Loki, starosty borzechowskiego w latach 1603-1623. Być może Knuthowie wywodzili się z tej rodziny Knut. W tym samym czasie był też inny Knut (Samuel), z Pomorza, piszący się też Knuth, siostrzeniec kasztelana gdańskiego Stanisława Konarskiego, który żył w latach 1569-1614. W połowie XVIII wieku burmistrzem Starogardu był natomiast Johan Knuth.
Jak widać z powyższego, sprawa właścicieli pałacu i majątku wymaga dalszych wyjaśnień. Analizując istniejące dokumenty i opracowania oraz biorąc pod uwagę wspomnienia Rüdegera Udo von Hertzberga, o czym w dalszej części książki, należy jednak przyjąć, że w II połowie XIX wieku właścicielami Nowej Wsi była w dalszym ciągu rodzina Knuth, a po nim krótko niejaki Parpat. Kolejnymi właścicielami, byli w latach 1890-1922 Hertzbergowie, w latach 1922-25 Roztworowscy oraz w latach 1925-40 Przanowscy, choć i tu spotykamy się z różnymi datami objęcia majątku, o czym w dalszej części książki. Dodać jeszcze należy, że pierwszy murowany pałac postawiony został na rzucie prostokąta, jako budynek parterowy z dwuspadowym dachem z lukarnami, lecz nie jest niestety znana data jego budowy, ale było to prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku. Postawiony został on prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego pałacu, na co wskazują mury fundamentów o grubości 110 cm, wykonane z kamienia polnego. Jednak sporządzona przez Krystynę Żuławską, na potrzeby remontu, inwentaryzacja pałacu podaje datę budowy części niższej pałacu jako 1830 rok. Po latach do murowanego parterowego dworu rodzina von Hertzberg dobudowała kolejny dwupiętrowy budynek nadając pałacowi dzisiejszy kształt, który zostanie opisany na dalszych stronach książki. Jego budowa wg ww. inwentaryzacji datowana jest na lata 1906 - 1914.
Strony 52-54
Matrykuła znajdująca się w zasobach Starogardzkiego Starostwa pozwala ustalić kolejnych właścicieli majątku w Nowej Wsi. W 1888 roku od wymienianego wcześniej Knutha majątek odkupił Franz Parpard (Parpart). Warto tu dodać, że nazwisko Parpat, występowało na Kociewiu już w początkach XVIII wieku. Parpatowie mieszkali w Semlinku i Pałubinku i w 1737 roku w księgach kościelnych zapisano Mały Pałubinek alias Parpat, a w 1762 r. Parpaty sue Semlinek. Christianus Parpat un Semlino colonus wymieniany jest w 1715 roku, a w 1752 roku Marianna Parpatówna w Parpatach. Natomiast w 1754 roku wymieniany jest dzierżawca zblewski Michał Parpat. Nazwisko Parpat wymienia także Józef Milewski, pisząc że rodzina ta w 1890 roku była właścicielami wsi Bartel Wielki. Być może Franz Parpad po sprzedaniu dóbr w Nowej Wsi kupił właśnie wieś Bartel Wielki. Jednak już w 1890 roku jako właściciel dóbr zapisany jest von Hertzberg (bez zapisu imienia). Trudno powiedzieć skąd rodzina Hertzberg przybyła do Nowej Wsi. Józef Milewski pisze, że Hertzbegowie przybyli z Rosji po 1880 roku i kupili majątek Jabłowo od Jackowskich. W spisie nazwisk szlachty pomorskiej wg Józefa Krzepeli, znajdujemy nazwisko Arcemberski herbu własnego z przydomkiem Hertzberg, któremu jest przypisywane gniazdo rodowe Arcemberg lub Hertzberg. Podobnie wspomina Rüdeger Udo von Hertzberg, który pisze, że jego pradziadek Lois Ferdinand Adrian von Hertzberg urodził się 31 sierpnia 1802 roku w Hertzbergu w pobliżu Neustettin. Następnie Lois sprzedał majątek w Hertzbergu (zapewne jego część) i przeniósł się na ziemie żony gdzieś nad Bałtykiem. Wspomniany tu Neustettin to dziś Szczecinek, a Hertzberg to majątek rodziny Hertzberg w dzisiejszej wsi Lotyń w gminie Okonek w woj. zachodniopomorskim. Rodzina Hertzberg była właścicielami tego majątku do 1945 roku. Jak zapisano w matrykule Hertzberg (bez podania imienia) zakupił dwa odrębnie zapisane w matrykule tereny w Nowej Wsi. Pierwszy o pow. 580,8563 ha, drugi o pow. 271,7768 ha razem 852,63331 ha. Jak wspomina Rüdeger Udo von Hertzberg tym nabywcą majątku w Nowej Wsi był jego dziadek Ewald von Hertzberg, lecz wg niego miało to miejsce dopiero w 1892 roku. W tym samym prawdopodobnie okresie na Pomorze przybyli bracia Ewalda. Jak pisze Rüdeger Udo von Hertzberg, brat Ewalda Bruno kupił dobra Morzeszczyn (Morroschin) i w 1902 roku Owidz, drugi z braci Wilhelm w 1893 roku kupił Borkowo, zaś Fritz Ludwig w 1892 roku Jabłowo. Więcej na ten temat na następnych stronach książki.
Ewald obejmując majątek zlecił przebudowę zabudowań dworskich i folwarcznych. Jako budowniczy wyższej części dworu w Nowej Wsi podawany jest Paul Münchau, właściciel firmy budowlanej w Starogardzie, którą przejął po śmierci ojca w 1886 roku. Dobudowana przez niego, do istniejącego parterowego budynku część dworu - zachodnie skrzydło - ma dwie kondygnacje przykryte płaskim dachem osłoniętym tralkową attyką. Natomiast do tego budynku dobudowano z kolei przeszkloną werandę zwieńczoną tarasem oraz charakterystyczną trzy kondygnacyjną wieżę widokowa ze stożkowym dachem z lukarnami, okolonym kutą balustradą. Wieża ta miała zostać postawiona, gdyż jak wspomina Rüdeger Udo von Hertzberg, jego babka nie znosiła cygar i wieża była jedynym miejscem, gdzie wolno było palić. Dla porządku należy dodać, że do zachodniej ściany pałacu w 1978 roku dobudowano masywne schody, dziś już nieistniejące.
Pałac w okresie PRL-u, przez pewien czas siedziba Kombinatu PGR Kociewie
Strony 86-87
Wpisanie, w 1982 roku, Pałacu do rejestru zabytków spowodowało, że już w następnym roku przystąpiono do remontu kapitalnego. W decyzji o wpisaniu do rejestru opisano także istniejące założenie parkowe, w którym odnotowano rosnące w parku drzewa lipy i świerki, dęby szypułkowe, czerwone jawory i modrzewie japońskie. Na osi głównej alei parkowej po dawnej fontannie pozostała jedynie podstawa. W 1983 roku utworzono w pałacu izbę pamiątek po powstaniu styczniowym 1863 roku. W latach 1983 - 85 Pracownia Konserwacji Zabytków na zlecenie PGR wykonała projekt wyposażenia wnętrz pałacu. Remont pałacu wykonali pracownicy Zakładu Remontowo-Budowlanego z Jabłowa. W pałacu odrestaurowano Salę Białą z pięknymi złoceniami, które jeszcze dziś są widoczne na suficie oraz Salę Dębową (Czarną) z pięknym kasetonowym sufitem. W kolejnej sali utworzono, dzięki pomocy Towarzystwa Miłośników Ziemi Kociewskiej, salę pamięci Edwarda Przanowskiego. W odremontowanych piwnicach utworzono m.in. stołówkę dla pracowników. Odrestaurowany pałac służył nie tylko potrzebom PGR, ale także rodzinom jego pracowników. W pałacowych salach odbywały się m.in. zabawy i wesela, a także zebrania wiejskie i spotkania z zapraszanymi gośćmi.
PAŁAC I PARK W NOWEJ WSI W OKRESIE PRL
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz